Wereldwijd experimenteren landelijke en lokale overheden, en politieke partijen met digitale burgerparticipatie, met her en der al interessante resultaten. Het Nederlandse Rathenau Instituut deed samen met vier Europese zusterorganisaties, in opdracht van de Europese Unie, onderzoek naar deze trend. Wat zijn de valkuilen en succesfactoren, en welke vorm heeft de meeste kans van slagen?
In Finland kunnen burgers online een wetsvoorstel indienen als ze 50.000 digitale handtekeningen hebben verzameld. Hoewel er van de 15 wetsvoorstellen slechts één leidde tot een nieuwe wet (homohuwelijk), is 82 procent van de burgers tevreden over deze vorm van burgerparticipatie. “Dat komt doordat het instrument daadwerkelijk is ingebed in het politieke proces: de voorstellen doorlopen hetzelfde parlementaire proces als andere wetsvoorstellen. Ook krijgen burgers feedback wat er tijdens het proces met hun ideeën gebeurd en met welke argumenten het voorstel is afgeketst. De burgers voelen zich daardoor serieus genomen”, zegt Ira van Keulen, een van de onderzoekers van het rapport ‘Online meebeslissen. Lessen uit onderzoek naar digitale burgerparticipatie voor het Europees Parlement’.
Politieke impact in Parijs
Ook de digitale burgerparticipatie in Parijs en het Australische Melbourne spreken tot de verbeelding. Het gemeentebestuur van Parijs laat burgers op deze manier meebeslissen in begrotingsvoorstellen; in Melbourne werd het instrument ingezet om een nieuwe strategische visie op de stad te ontwerpen. Van Keulen: “In Parijs scoren ze, net als Finland, heel goed op de inbedding in het politieke besluitvormingsproces: over een vast deel van de Parijse begroting kunnen burgers meebeslissen. Dit is voor hen gereserveerd. Het gaat om een substantieel bedrag: 100 miljoen euro. Dit proces is ook wettelijk vastgelegd door het Parijse stadsbestuur.”
Bovendien is het stadsbestuur van Parijs volgens Van Keulen goed in het feedback geven over het proces, een tweede voorwaarde om burgers gemotiveerd te houden. “Het gemeentebestuur geeft op de website ‘Budget Participatif’ duidelijke uitleg hoe burgers betrokken kunnen worden bij gemeentelijke uitgaven door ze bijvoorbeeld de gelegenheid te geven voorstellen te doen of mee te denken (co-creatie) of te laten stemmen over voorstellen. Duidelijkheid over het doel en de procedure van het besluitvormingsproces is een van de belangrijkste voorwaarden voor succesvolle burgerparticipatie. De website is bovendien laagdrempelig en burgers kunnen op verschillende manieren participeren al naar gelang hun behoefte.”
Co-creatie in Melbourne
In Melbourne heeft het lokale bestuur een stadsvisie ontwikkeld in co-creatie met burgers en belanghebbenden. Burgers kregen daartoe online toegang tot het officiële visiedocument van de gemeente en konden meeschrijven tijdens het proces. Ook offline kregen zij de mogelijkheid om mee te praten en te stemmen. Volgens het rapport is dat ook een van de voorwaarden voor effectieve digitale burgerparticipatie: organiseer verschillende instrumenten op maat om daarmee zo veel mogelijk doelgroepen te bereiken. Van Keulen: “Offline werden er bijvoorbeeld bijeenkomsten met beleidsmakers georganiseerd, waarna de besluiten in het document werden verwerkt. Deze interactie en de combinatie van on- en offline heeft heel goed gewerkt: de stadsvisie is er uiteindelijk gekomen en wordt ook gebruikt.”
Europese experimenten
Digitale burgerparticipatie biedt talrijke kansen om de democratie te versterken, blijkt uit het rapport. Zo zijn er private initiatieven die politici op de voet volgen, waarbij burgers via een website informatie krijgen over de activiteiten van politici (bijvoorbeeld over hun stemgedrag, bijbanen en inbreng in debat) en hen ook vragen kunnen stellen. “Twee hele mooie voorbeelden hiervan zijn Abgeordnetenwatch in Duitsland en Theyworkforyou in het Verenigd Koninkrijk. Deze beide websites worden bijzonder goed gemodereerd.”
Daarnaast gebruiken lokale bestuurders in diverse landen internet als instrument om burgers inspraak te geven in het vaststellen en ‘voeden’ van de politieke agenda (zie voorbeeld Finland) of de begroting (zie voorbeeld Parijs). Ook experimenteren diverse, vooral nieuwe, politieke partijen met democratisering van het eigen besluitvormingsproces door onder meer het digitaal raadplegen en informeren van hun achterban. Denk aan de Vijfsterrenbeweging in Italië, de Piratenpartij in Duitsland en Podemos in Spanje. Leden van de Vijfsterrenbeweging in Italië kunnen bijvoorbeeld stemmen op voorstellen voor het vaststellen van het verkiezingsprogramma en krijgen een stem bij interne verkiezingen. Ook kunnen ze online meeschrijven met wetsvoorstellen.
Inbedding in politieke proces
De voordelen van het digitale instrument zijn duidelijk: het werkt efficiënt en biedt talrijke mogelijkheden tot interactie. Ook kan het medium informatie op allerlei aantrekkelijke en laagdrempelige manieren inzichtelijk maken (bijvoorbeeld met infographics, zie initiatief Parijs) en daarin differentiëren al naar gelang de doelgroep. Bovendien kun je als bestuur op eenvoudige wijze gebruikmaken van de ‘wisdom of the crowd’ door burgers de kans te geven met voorstellen te komen. Maar om digitale burgerparticipatie werkelijk te laten slagen is een ander verhaal.
Van Keulen: “In ons onderzoek hebben we 22 digitale burgerparticipatieprojecten bestudeerd en 400 publicaties over digitale democratie, de effecten ervan en de geleerde lessen. Ondanks enkele mooie voorbeelden, blijkt digitale burgerparticipatie vooral nog een leerproces. In de meeste bestudeerde projecten is van tevoren veel te weinig nagedacht over bijvoorbeeld de inbedding in het politieke proces, de inzichtelijkheid ervan of de mobiliteitsstrategie (hoe bereik je een zo groot en representatief mogelijke groep deelnemers).
Ook over het waarborgen van de veiligheid van het instrument (gevaar van hackers en trollen die de uitkomsten mogelijk kunnen beïnvloeden) en de privacy van de gegevens van de deelnemers moet goed worden nagedacht. Tijdens ons onderzoek speelde dat nog niet zo. Sinds het referendum over de Brexit en de Amerikaanse verkiezingen staat dat veel meer op de agenda.”
Succesfactoren digitale burgerparticipatie
Hoe zorg je ervoor dat digitale burgerparticipatie werkt? Digitale burgerparticipatie werkt als:
- het aan een concrete agenda of een afgebakend besluit wordt gekoppeld;
- het doel van het proces en de procedure helder zijn;
- er feedback wordt gegeven;
- er is nagedacht over de mobiliteitsstrategie;
- en geleerd wordt van vorige versies van het instrument die niet goed werkten.
Onder meer deze condities zijn volgens het rapport de succesfactoren van digitale burgerparticipatie. Vooral de digitale burgerparticipatietrajecten bij begrotingen scoorden hierin hoog. Zowel in Parijs, Madrid als Berlijn is daarmee al veel ervaring opgedaan.
Democratische vernieuwing
Burgers willen graag meebeslissen over belangrijke politieke kwesties, blijkt onder meer uit onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau (2016) en uit recenter onderzoek van I&O Research (2018). Ook groeit in Nederland de behoefte aan democratische vernieuwing, zowel bij burgers als bestuurders. Zo is in 2017 de actiegroep van bestuurders, wetenschappers, ondernemers en actieve burgers ‘Code Oranje’ opgericht, evenals de Staatscommissie Parlementair Stelsel die de mogelijkheden van democratische vernieuwing onderzoekt. Digitale burgerparticipatie biedt daarin zeker mogelijkheden, ontdekten de onderzoekers.
Is het totale proces van deze online raadpleging goed doordacht en staan bestuurders open voor innovatie van bestuur, dan biedt het digitale instrument een mooie kans voor experimenten. “Zie digitale burgerparticipatie als een leerproces”, raadt Van Keulen aan. “Onderzoek wat wel en niet werkt, pas het aan en doe het opnieuw. Want als je het niet goed organiseert, vergroot je de kloof tussen politiek en burgers alleen maar. Weet de politiek het instrument goed in te zetten, dan kan digitale burgerparticipatie een goede aanvulling zijn op de democratische besluitvorming, en de democratie in die zin versterken.”
Meer informatie
- Download het onderzoek ‘Online meebeslissen. Lessen uit onderzoek naar digitale burgerparticipatie voor het Europees Parlement’ op de website van het Rathenau Instituut.
- Lees ook het artikel ‘Zes succesfactoren van digitale burgerparticipatie’, geschreven door de onderzoekers zelf.
NB: Dit artikel is gepubliceerd op de website Gemeenten van de Toekomst (heet nu Overheid van nu) op 7 mei 2018 en geschreven in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken.
Foto: Gerd Altmann / Pixabay
